81. ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗΣ ΙΟΝΙΩΝ, 2005

Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΤΩΝ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ

      Στα Επτάνησα, στην διάρκεια του αγώνα για την Ένωση με την μητέρα-πατρίδα, εμφανίσθηκαν επαναστατικές δημοκρατικές, φιλελεύθερες και πρωτο-σοσιαλιστικές ιδέες. Το κίνημα των επτανησίων Ριζοσπαστών ήταν ένα εθνικό και ταυτοχρόνως βαθύτατα πολιτικό κίνημα. Ήταν η πρώτη φορά που στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο συγκροτούντο, υπό την μορφή πολιτικών λεσχών στην αρχή, οργανωμένα κόμματα προσδιοριζόμενα από αρχές και ιδέες.[1]

      Η τελική πράξη της Ένωσης της 21^ης Μαΐου 1864 αποτέλεσε ένα συμβιβασμό, αφού πρώτα απωλέσθηκε ο προωθημένος κοινωνικός και δημοκρατικός χαρακτήρας του αιτήματος των Ριζοσπαστών. Είχε ήδη επέλθει με δραματικό τρόπο η οριστική διάσπαση του κινήματος των Ριζοσπαστών σε Ριζοσπάστες και Αληθείς Ριζοσπάστες. Οι πρώτοι αποδέχονταν του αγγλικούς όρους της Ένωσης, ενώ οι δεύτεροι αρνήθηκαν τελικώς να προσυπογράψουν την Ένωση, θεωρώντας ότι αυτοί οι όροι διαστρέβλωναν τον αγώνα τους. Επιφανέστεροι Αληθείς Ριζοσπάστες ο Ιωσήφ Μομφεράτος και ο Ηλίας Ζερβός-Ιακωβάτος ήταν και οι περισσότερο διωχθέντες από το καθεστώς της αγγλικής αρμοστείας.[2] Έτσι ή αλλιώς, πάντως, την 21^η Μαΐου του 1864 είχαμε την πρώτη εδαφική επέκταση της Ελλάδας μετά την σύσταση του ελληνικού κράτους το 1830.

      Υπάρχει σε όλα τα πολιτικά ζητήματα το γεωπολιτικό πλαίσιο, που ενίοτε παραβλέπεται από τους ιστορικούς. Ο τελικός συμβιβαστικός χαρακτήρας της Ένωσης σηματοδότησε την αποφασιστική μετατόπιση της Ελλάδας στην αγγλική σφαίρα επιρροής. Η Βρετανία φάνηκε να παραχωρεί τότε τα Επτάνησα στην Ελλάδα ως αντάλλαγμα γι αυτή την μετατόπιση της Ελλάδας στην αγγλική σφαίρα επιρροής. Η Βρετανία, παραχωρώντας τα Επτάνησα, εξασφάλιζε την αποδοχή από την Ελλάδα του δόγματος περί ακεραιότητας της Οθωμανικής αυτοκρατορίας που θεσπίστηκε με την Συνθήκη των Παρισίων τον Ιανουάριο του 1856. Η Συνθήκη αυτή, που επισφράγισε το τέλος του αιματηρού τριετούς Κριμαϊκού Πολέμου,[3] έστρεψε την πλάστιγγα των διεθνών ισορροπιών υπέρ Βρετανίας και Γαλλίας και εις βάρος της ηττημένης Ρωσίας και έδωσε νέα τροπή στο Ανατολικό Ζήτημα. Ο Μεγάλος Ασθενής του 20ου  αιώνα (η Τουρκία) και όλη η Εγγύς και Μέση Ανατολή έμπαιναν υπό την άμεση ‘προστασία’ της Μεγάλης Βρετανίας. Δεν έμενε παρά να απομακρυνθεί από την Ελλάδα και ο βασιλεύς Όθων, που είχε δυσαρεστήσει τους Αγγλο-γάλλους στην διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου, και να ορισθεί νέα δυναστεία φίλα προσκείμενη στους νικητές. Η Αγγλία θα είχε στον ορισμό αυτό τον πρώτο λόγο, λόγω της μεγαλύτερης ναυτικής και πολιτικής παρουσίας στην Ανατολική Μεσόγειο την περίοδο αυτή.

      Η γεωπολιτική έχει να κάνει με τις μεγάλες εδαφικές συλλήψεις του κόσμου από πλευράς των εκάστοτε Μεγάλων Δυνάμεων. Το αγγλικής εμπνεύσεως δόγμα περί της εδαφικής ακεραιότητας της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στρεφόταν κυρίως κατά της ηττημένης Ρωσίας αλλά εμμέσως αφορούσε και την Ελλάδα. Η Ελλάδα μέχρι τότε ενθάρρυνε τοπικές εξεγέρσεις Ελλήνων σε τουρκοκρατούμενες περιοχές, εν ονόματι της Μεγάλης Ιδέας. Στους πρώτους μήνες του Κριμαϊκού Πολέμου σχεδόν σε όλες τις οθωμανικές περιοχές που πλειοψηφούσε το ελληνικό στοιχείο υπήρξαν αιματηρές εξεγέρσεις με την κρυφή συνδρομή του ελληνικού Στρατού. Η άμεση στρατιωτική επέμβαση των Αγγλο-γάλλων στην Ελλάδα, το 1854, σήμαινε το τέλος της εμπνευσμένης από την Μεγάλη Ιδέα ελληνικής πολιτικής, που είχαν ενστερνισθεί τόσο ο Όθων όσο και η μεγάλη πλειοψηφία των Ελλήνων.

      Όπως ξέρουμε, τα διαμορφωθέντα στην Ελλάδα μετά το 1827 κόμματα,[4] το ‘λεγόμενο Ρωσικό’, το ‘λεγόμενο Γαλλικό’, το ‘λεγόμενο Αγγλικό’, εκφράζανε την ζοφερή πραγματικότητα μιας πολλαπλής ξένης εξάρτησης της χώρας. Οι Προστάτιδες Δυνάμεις έβλεπαν την Ελλάδα ως ένα πεδίο ανταγωνισμού επιρροών στο πλαίσιο ευρύτερων εδαφικών ανταγωνισμών, σε σχέση πάντα με το ευρύτερο Ανατολικό Ζήτημα. Επρόκειτο για μια ισορροπία τρόμου πάνω από το κεφάλι μιας καθημαγμένης από την Επανάσταση του 1821 χώρας. Το 1856, η Αγγλία είχε για πρώτη φορά την μεγάλη ευκαιρία να ηγεμονεύσει μόνη στην Ελλάδα και τον ευρύτερο χώρο της Εγγύς και Μέσης Ανατολής. Όλα τα χρόνια μέχρι τον Κριμαϊκό Πόλεμο, η αγγλική επιρροή στην Ελλάδα υπολειπόταν κατά τι των δύο άλλων, κυρίως λόγω των προσωπικών επιλογών του Όθωνος που έκλινε άλλοτε προς το Γαλλικό κόμμα άλλοτε προς το Ρωσικό και σπανίως προς το Αγγλικό.

      Το ότι με το τέλος του Κριμαϊκού Πολέμου υπήρξε βαθιά πικρία μεταξύ των Ελλήνων, για την ωμή αγγλο-γαλλική στρατιωτική κατοχή, 1854-1857, της Αθήνας, του Πειραιά και άλλων ελληνικών λιμανιών (αλλά και για τον καταστροφικό λοιμό που μετέδωσαν οι κατοχικές δυνάμεις στον ντόπιο πληθυσμό), ήταν κάτι που έπρεπε να αντιμετωπισθεί με σοβαρά ανταλλάγματα. Η Αγγλία τότε φάνηκε διατεθειμένη να χάσει τα Επτάνησα και να κερδίσει την Ελλάδα στην μεγάλη γεωπολιτική σκακιέρα της εποχής.[5] Και αυτό έπραξε. Έτσι κι αλλιώς, η διακυβέρνηση των Επτανήσων της φαινόταν εξαιρετικά δύσκολη υπό το βάρος ενός ντόπιου πολιτικού κινήματος, που απειλούσε να ριζοσπαστικοποιηθεί έτι περισσότερο και να μεταλαμπαδεύσει επαναστατικές ιδέες στην κυρίως Ελλάδα.

      Έπρεπε πρώτον να καταστεί ο Όθων μισητός, από λαοφιλής που ήταν στην διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου, και δεύτερον να μεταστραφούν τα αισθήματα των Ελλήνων από αντι-αγγλικά σε φιλο-αγγλικά. Ο Όθων ως γνωστόν ανατράπηκε το 1862 από εσωτερικό κίνημα εναντίον του. Ακολούθως, ο βρετανός υπουργός Εξωτερικών λόρδος Ράσελ έκανε σαφές στον έλληνα επιτετραμμένο στο Λονδίνο, Χαρίλαο Τρικούπη, ότι η Βρετανία δεν θα είχε αντίρρηση να παραχωρήσει τα Επτάνησα στην Ελλάδα, εφ’ όσον αυτή θα εξασφάλιζε βασιλεία ικανή να τηρήσει διεθνείς δεσμεύσεις έναντι των γειτόνων της και έναντι των Μεγάλων Δυνάμεων.[6] Οι Έλληνες έσπευσαν να ανταποκριθούν και, σε δημοψήφισμα το 1863, ψήφισαν με συντριπτική πλειοψηφία υπέρ του άγγλου πρίγκιπα Αλφρέδου (δευτερότοκου υιού της βασίλισσας Βικτορίας) ως νέου βασιλέως της Ελλάδος, εκδηλώνοντας τα νέα αισθήματά τους. Ο εκλογή Αλφρέδου σκόνταψε στην προβλεπόμενη από το Πρωτόκολλο του Λονδίνου του 1830 ρήτρα απαγόρευσης εκλογής βασιλέως προερχόμενου από οποιαδήποτε από τις τρεις Προστάτιδες Δυνάμεις.

      Οι Αληθείς Ριζοσπάστες και κυρίως ο Μομφεράτος στράφηκαν δια σφοδροτάτων άρθρων εναντίον της τυχοδιωκτικής, όπως έκριναν, συμπεριφοράς των Ελλήνων υπέρ Αλφρέδου, με αποτέλεσμα συριανοί ερμουπολίτες της Κεφαλονιάς να πυρπολήσουν το κτίριο της εφημερίδας ‘Αληθής Ριζοσπάστης’ προς εκφοβισμό.[7]

      Το 1864, ο ερχομός του εκλεκτού των Βρετανών δανού πρίγκιπα Γουλιέλμου Γλύξμπουργκ ως βασιλέως της Ελλάδας Γεωργίου Α΄ εγκαινίαζε επισήμως την νέα εποχή. Είχαν προηγηθεί συνεννοήσεις των Μεγάλων Δυνάμεων ώστε να τεθούν οι επί μέρους όροι της παραχώρησης των Επτανήσων στην Ελλάδα. Η Γαλλία, σ’ αυτές τις συνεννοήσεις, εξασφάλισε να διατηρηθούν τα προνόμια της καθολικής εκκλησίας στα Ιόνια νησιά, η Αυστρία εξασφάλισε να μη θιγούν τα εμπορικά και ναυτιλιακά προνόμια των υπηκόων της και προς τούτο αξίωσε την διηνεκή στρατιωτική ουδετερότητα των νησιών. Λόγο στις συνεννοήσεις είχαν και η Ρωσία και η Πρωσία. Σε όλες αυτές τις συνεννοήσεις απουσίαζε η Ελλάδα, η οποία όταν επληροφορήθη τους επαχθείς όρους διαμαρτυρήθηκε δια της αποστολής του Χαρίλαου Τρικούπη στο Λονδίνο. Ο τελευταίος, και με την βοήθεια του Γλάδστονος, υπουργού Οικονομικών της Βρετανίας, πέτυχε την απάλυνση των όρων, ώστε η στρατιωτική ουδετερότητα να περιορισθεί μόνο στην Κέρκυρα και στους Παξούς και τα εμπορικά και ναυτιλιακά προνόμια των ξένων υπηκόων να ισχύσουν μόνον για μια δεκαπενταετία.[8]  

      Γράφει ο αληθής ριζοσπάστης Παναγιώτης Πανάς, το 1888, χρονιά θανάτου του Μομφεράτου: «Η αγγλική κυβέρνησις, το μεν όπως εξέλθη της δυσκόλου εν Επτανήσω θέσεώς της, το δε όπως εδραιώσει την εν Ελλάδι επιρροήν της, ήτις τότε ήτο εις το κατακόρυφον αυτής σημείον, απεφάσισε να παραχωρήση τας υπ’ αυτής, δικαιώματι του ισχυρού, κατεχομένας νήσους, αλλ’ υπό τον όρον της εκλογής αρεστού αυτή ηγεμόνος και αποχής από πάσης προς απελευθέρωσιν των δούλων ημών αδελφών ενεργείας. Έμπορος, δεν ηδύνατο να λησμονήσει την πολιτικήν του συμφέροντος. Παρεχώρει την Επτάνησον, όπως κατακτήσει ηθικώς την Ελλάδα. Επίστευεν, ίσως, ότι ούτω πράττουσα θα κατώρθου να μεταφέρη τον αρμοστήν της από Κερκύρας εις Αθήνας, θέτουσα επί κεφαλής αυτού βασιλικόν στέμμα. Υπό τοιούτους όρους τελουμένη, η ένωσις είχεν απολέσει δια τους εν Κεφαλληνία ριζοσπαστικούς πάν θέλγητρον, και ο Ιωσήφ Μομφεράτος, ο από της πρώτης αυτού εμφανίσεως εν τω πολιτικώ σταδίω καταπολεμήσας και ηγεμόνας και συνθηκολογίας και ελέη, ο ακάματος των αρχών της Γαλλικής Επαναστάσεως απόστολος, δεν ηδύνατο, χωρίς να προδώσει την πολιτικήν του πίστιν, να συμμετάσχη των τοιούτων ενεργειών και να εργασθή υπό σημαίαν ην ανέκαθεν κατεπολέμησεν.»[9]

      Ο Ζερβός Ιακωβάτος και ο Μομφεράτος διαφώνησαν με την συμβιβαστική τελική πράξη της Ένωσης και, αν και πρωτεργάτες της Ένωσης στους πιο δύσκολους καιρούς, αρνούμενοι να απολαύσουν τέτοιες επινίκιες δάφνες στο τέλος, αποχώρησαν από την ΙΒ΄ Βουλή (προτελευταία Ιόνια Βουλή, 1862), στην οποία είχαν εκλεγεί τιμητικώς στις θέσεις του προέδρου και του αντι-προέδρου, αντιστοίχως.[10]

Αυγή - Ενθέματα 22/5/2005

Ενημέρωση 15/5/2005

---

[1] Ενδεικτικά, οι πολιτικές λέσχες ‘Ομόνοια’ στο Ληξούρι και ‘Κοραής’ - που το 1847 μετονομάσθηκε σε ‘Δημοτικό Κατάστημα’ - στο Αργοστόλι. Η τελευταία, ανασυσταθείσα μετά την Ένωση, ήταν, μπορούμε να πούμε, το πρώτο κόμμα πολιτικού προγράμματος και ιδεών που κατερχόταν σε βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα και πολεμήθηκε λυσσαλέα από τους περί τον Γεώργιο πολιτικούς και τους πρώην ‘προστασιανούς’ της Κεφαλονιάς.

[2] Και σε αυτούς οφείλουν την απόδοση της μεγαλύτερης τιμής οι Ιόνιοι πολίτες σήμερα, ίσως στην περίοπτη θέση που σήμερα βρίσκονται οι κακής αισθητικής οβελίσκοι των τυράννων άγγλων αρμοστών.

[3] Να υπενθυμίσουμε ότι ο Κριμαϊκός Πόλεμος, πολλαπλώς μοιραίος για τις υποθέσεις της Ελλάδος και την Μεγάλη Ιδέα, ξεκίνησε από κάτι ‘ιερούς’ καυγάδες στους Αγίους Τόπους που δεν διαφέρανε και πολύ από τους σημερινούς!

[4] Μάλλον λόμπι, παρά κόμματα.

[5] Όπως μας πληροφορεί ο Καρλ Μαρξ, δύο μυστικές εκθέσεις της εποχής, που διέρρευσαν τότε, αποκαλύπτουν τις διαθέσεις της Βρετανίας ως προς την παραχώρηση των Επτανήσων, ήδη από το 1957. Marx, K., Το Πρόβλημα των Ιονίων Νήσων. New York Daily Tribune, 6/1/1859.

[6] Χριστοδουλίδης, Θ., 1997, Διπλωματική Ιστορία.

[7] «Η μήνις αύτη των Ερμουπολιτών ουδόλως, ως εικός, επέδρασεν επί των πολιτικών φρονημάτων του Μομφεράτου.» Πάνας, 1888.Βιογραφία Ιωσήφ Μομφεράτου.

[8] Στο πλαίσιο της ουδετερότητας αυτής, οι Άγγλοι φεύγοντας από την Κέρκυρα κατεδάφισαν οχυρωματικά έργα που είχαν περισσότερο αρχαιολογική-μεσαιωνική αξία παρά στρατιωτική!

[9] Πανάς, Π., 1888, Βιογραφία Ιωσήφ Μομφεράτου.

[10] Παρόμοια ακριβώς και η συμπεριφορά αποχής του Ματσίνι από την τελική φάση του ιταλικού Ρισορτζιμέντου, που πραγματοποιείτο την ίδια ακριβώς εποχή.