83. ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΤΗΣ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑΣ, 2005

Η ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΤΗΣ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

      Το 1621, ο Άγγλος συγγραφέας Ρόμπερτ Μπάρτον θέλησε να συγκεντρώσει σε ένα βιβλίο όλη την ψυχιατρική γνώση της εποχής του από τα χρόνια του Αριστοτέλη και του Γαληνού.[1] Το ονόμασε ‘Ανατομία της Μελαγχολίας’.[2]

      Ήταν, τότε, όπως ξέρουμε, η εποχή του θρησκευτικού μίσους και των ατέλειωτων θρησκευτικών πολέμων. Από την άλλη, ήταν η εποχή κατά την οποία γράφονταν βιβλία με θέμα κάποιο εξιδανικευμένο κοινωνικό σχέδιο του μέλλοντος, κάποια παγκόσμια ουτοπία. Η Ουτοπία του Τόμας Μουρ, η Νέα Ατλαντίς του Φράνσις Μπέηκον, η Πόλη του Ήλιου του Καμπανέλα, ο Λαβύρινθος του Κόσμου του Κομένιου ήταν τα πρώιμα μανιφέστα του παραδείσιου ‘τέλους της ιστορίας’.[3] Ο καθένας φανταζόταν ένα παγκόσμιο νησί, μια δική του πολιτεία, όπου θα επικρατούσε το δικό του ιδανικό και το δικό του ουτοπικό όραμα. Ο Ρόμπερτ Μπάρτον ήταν ο μόνος που σκέφθηκε να γράψει ακριβώς το αντίθετο: μια αντι-ουτοπία. Στο δικό του νησί, στην δική του πολιτεία θα υπήρχαν περισσότερα του ενός ιδανικά. Η δική του Ουτοπία θα βασιζόταν στην υπάρχουσα πολυπλόκαμη και εξόχως προβληματική φύση του ανθρώπου. Στην δική του αντι-ουτοπική Ουτοπία δεν θα μετασχηματιζόταν η ανθρώπινη φύση για να φτιαχτεί το κοινωνικό σύστημα.

      Ο Μπάρτον πίστευε ότι θα θεράπευε την ξεχειλίζουσα μελαγχολία, την ξεχειλίζουσα ‘μέλανα χολή’ του κόσμου, αυτό τον κατάμαυρο χυμό του μίσους και της δυστυχίας, με την βοήθεια μιας εξατομικευμένης, ρεαλιστικής και αντι-ουτοπικής προσέγγισης.[4] Συνιστούσε ξεχωριστά βότανα και ξεχωριστό διάλογο για τον καθένα και την καθεμιά. Υπάρχει άπειρη δυστυχία γύρω μας, έλεγε, αλλά δεν υπάρχει καμιά κοινή θεραπεία για όλους, αφού η κάθε ατομική, προσωπική περίπτωση είναι διαφορετική. Δεν μπορεί να υπάρξει ένα κοινό φάρμακο, ένα κοινό βότανο ή μια κοινή δοξασία για όλους. Όμως, δεν υπάρχει λόγος, επισημαίνει ταυτόχρονα ο Μπάρτον, να θρηνούμε για το γεγονός αυτό. Τα πολλά δόγματα και τα πολλά και διαφορετικά φάρμακα είναι μια ανάγκη και μια πραγματικότητα με την οποία πρέπει να συμφιλιωθούμε, αν θέλουμε να γιατρέψουμε την υπερβάλλουσα μελαγχολία, αν θέλουμε δηλαδή να μειώσουμε αυτή την μέλανα χολή σε όρια ανεκτά.

      Γράφει ο Μπάρτον: «Ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος κάποτε αντικατέστησε όλους τους ειδωλολατρικούς βωμούς με χριστιανικές εκκλησίες. Ο Τούρκος τώρα μετατρέπει τις εκκλησίες σε τζαμιά. Αφού ο Θεός είναι άπειρος και η φύση του δεν μπορεί να κατανοηθεί τέλεια, είναι καλύτερα να μπορεί ο καθένας να τον λατρεύει όπως καταλαβαίνει. Είναι αδύνατον μια θρησκεία να είναι οικουμενική. Αφού μια μικρή επαρχία έχει τόσους νόμους, πώς μπορεί τόσο μεγάλες και τόσο απομεμακρυσμένες αυτοκρατορίες να ενωθούν σε μια; Εξ άλλου, αν υπάρχουν άπειροι πλανητικοί κόσμοι, θα πρέπει να υπάρχουν και άπειρα πνεύματα και άπειρες θρησκείες που διαφεντεύουν καθένα από τους κόσμους αυτούς. Ας αφήσουμε, λοιπόν, την κάθε εδαφική επικράτεια να έχει τις δικές της τιμές και τελετές και τους δικούς της θεσμούς… Πρέπει το κάθε βασίλειο να είναι ανεκτικό και κανένας να μη θανατώνεται για λόγους πίστης και συνείδησης.»[5]

      Η σημερινή διεθνής πολιτική απέχει από την ρεαλπολιτίκ, που εμμέσως προτείνει ο Μπάρτον, όσο απέχει η υπερβάλλουσα μέλανα χολή από το όριο της ψυχικής ισορροπίας.[6] Η αμερικανική πολιτική, από την εποχή της πρώτης εισβολής στο Ιράκ, υπήρξε πολιτική χολής και ανισορροπίας. Η ‘Παγκόσμια Νέα Τάξη Πραγμάτων’ που διακήρυξε, το 1991, ο πατέρας Μπους, από του άμβωνος του νικητή σταυροφόρου, είναι ένα μίγμα ιδεολογικών εμμονών με παγκόσμιες βλέψεις. Οι ΗΠΑ, επί υιού Μπους, κυβερνήθηκαν από μια μικρή ομάδα φανατικών χριστιανών, που έβαλαν σκοπό την επιβολή της δικής τους ουτοπίας παγκοσμίως. Οι ισλαμιστές τρομοκράτες (ορμώμενοι από τα καταπατημένα, από το 1991, ‘άγια χώματα’ της Σαουδικής Αραβίας) έχουν κι αυτοί, από την μεριά τους, το δικό τους θεοκρατικό όραμα για τον κόσμο και σκορπούν τον θάνατο. Πίσω από κάθε παγκόσμιο όραμα κρύβεται αυτό το είδος της υπερβάλλουσας χολής και μελαγχολίας που περιγράφει ο Μπάρτον, ο φανατισμός και η ετοιμότητα να σκοτώσεις.

      Ο Μπάρτον ήταν ένας μετριοπαθής θεοσεβής Χριστιανός και έδινε πρακτικές συμβουλές στους πιστούς, θεωρώντας ότι τα υπερβολικά και γεμάτα προκαταλήψεις κηρύγματα των αντιμαχομένων καθολικών και προτεσταντών της εποχής του, αντί να εμπνέουν αγάπη, ενέπνεαν τρόμο και μελαγχολία. Θεωρούσε ότι όλοι αυτοί οι θερμοκέφαλοι ιεροκήρυκες επεδίωκαν να ‘διορθώσουν’ τελικώς την Φύση και τον Θεό, δημιουργήματα των οποίων ήταν οι κοινοί πιστοί.  

      Στο βιβλίο του, έχοντας την διαίσθηση μιας ώριμης ρεαλπολιτίκ, ο Μπάρτον εξηγεί γιατί οι Άγγλοι δεν θα κατάφερναν να υποτάξουν την Ιρλανδία, όσο δεν θα ακολουθούσαν μια πολιτική οικονομικής ανάπτυξης και ξεπεράσματος της απίστευτης φτώχειας του γειτονικού τους νησιού.[7] Ίσως να προέβλεπε από τότε την πιο παλιά τρομοκρατία της Ευρώπης, που είναι αυτή του βαθύτατα μελαγχολικού Ιρλανδικού Δημοκρατικού Στρατού με τις εκατόμβες θυμάτων από τις εκατοντάδες βομβιστικές ενέργειες που έχει στο ενεργητικό του.

Αυγή - Ενθέματα 31/7/2005

Ενημέρωση 17/7/2005

---

[1] Το βιβλίο αυτό (μισού εκατομμυρίου λέξεων!) γνώρισε στην εποχή του τεράστια εκδοτική επιτυχία. Αν και σήμερα έχει μόνον ιστορικό ενδιαφέρον, πολλοί όροι της σύγχρονης ψυχιατρικής πρωτοεμφανίζονται σ’ αυτό το βιβλίο. Έχει 6.817 αναφορές σε προηγούμενους συγγραφείς όλων των γνωστικών πεδίων (ιατρικής, αστρονομίας, φιλοσοφίας, λογοτεχνίας, πολιτικής, φυσικής, φυσιολογίας κλπ) και για τούτο θεωρείται εξαιρετικά μνημειώδες.

[2] Ο Μπάρτον υπέγραψε το βιβλίο του αυτό με το ψευδώνυμο Δημόκριτος Τζούνιορ, εις μνήμην του αβδηρίτη μοναχικού, ‘χαμογελαστού φιλόσοφου’. Ο Δημόκριτος ήξερε την σημασία του ατόμου και των πολλαπλών κόσμων – ιδέα που ενέπνευσε τον Μπάρτον.

[3] Ο ανιστορικός νεοπλατωνισμός, με πρότυπο την Πολιτεία του Πλάτωνος, ήταν το κυρίαρχο ‘πνεύμα της εποχής’ (Zeitgeist) της όψιμης Αναγέννησης.

[4] Εδώ έγκειται η συνεισφορά της ιδέας του ατόμου του Δημόκριτου.

[5] Burton, R., 1624/1621, Anatomy of Melancholy. Oxford: Henry Cripps.

[6] Ως ρεαλπολιτίκ νοούμε την πολιτική που δεν κατατρύχεται από ιδεολογικές εμμονές και αγκυλώσεις και έχει ως προεξάρχον στοιχείο την επίλυση συγκεκριμένων προβλημάτων επί τη βάσει της ανάλυσης των συγκεκριμένων συνθηκών.

[7] Η αναφορά στο ιρλανδικό ζήτημα είχε αφορμή μια πολιτική πραγματεία του 1612, Λόγοι της Μη Υποταγής της Ιρλανδίας στον Αγγλικό Θρόνο, με το περιεχόμενο της οποίας πραγματείας ο Μπάρτον διαφωνεί.