99. ΓΚΥΝΤΕΡ ΓΚΡΑΣ, 2015

ΓΚΥΝΤΕΡ ΓΚΡΑΣ ΚΑΙ Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΕΝΟΧΗΣ

      Το κοινό αίσθημα της εποχής μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο εξέφρασε με δραματικό τρόπο ο εξόριστος Γερμανός φιλόσοφος Τέοντορ Αντόρνο με την φράση «Δεν υπάρχει ποίηση μετά το Άουσβιτς!».

      Η πρώτη νουβέλα του Γκύντερ Γκρας, του πολυγραφότατου Γερμανού συγγραφέα, Το Τενεκεδένιο Ταμπούρλο, εκδόθηκε το 1959, δεκατέσσερα χρόνια μετά την ήττα. Δεν ήταν ποίηση, αλλά μια πεζή γροθιά στο στομάχι των συμπατριωτών του. Ο Γκρας ήταν 32 χρόνων και, αν είχε πεθάνει τότε (και όχι προχθές, στα 88), πάλι θα θεωρείτο ο σημαντικότερος μεταπολεμικός συγγραφέας της χώρας του ακριβώς γι αυτό: Προκάλεσε τους σιωπηλούς Γερμανούς της εποχής, άμεσους συμμέτοχους της προ ολίγων ετών θηριωδίας, να μιλήσουν, να αντιδράσουν επιτέλους. Φαίνονταν όλοι να παρακολουθούν την νέα οικονομική απογείωση χωρίς μιλιά, χωρίς καμία αυτοκριτική διάθεση για το άμεσο παρελθόν, χωρίς ενοχή. Σαν να μην είχε υπάρξει το Άουσβιτς!

      Ξέρουμε από οργανωμένες από τους Αμερικανούς δημοσκοπήσεις που έγιναν μετά τον πόλεμο στην Γερμανία ότι η πολύ μεγάλη πλειοψηφία των Γερμανών εξακολουθούσε να αισθάνεται συμπάθεια για τον Χίτλερ. Έμοιαζαν λοιπόν οι Γερμανοί της εποχής με τον κεντρικό ήρωα-αφηγητή του Γκρας, τον Όσκαρ, που αρνήθηκε να μεγαλώσει φυσικο-σωματικά (ένας νάνος που ήθελε να μείνει νάνος), διατηρώντας όμως ακμαίες κάποιες πνευματικές (όπως η αίσθηση του ρυθμού στο ταμπούρλο του – που του επέτρεπε να παίζει σε τσίρκα αλλά κάποτε και σε συγκρότημα τζαζ) αλλά και μερικές όλως περίεργες φυσικές δυνατότητες (όπως το να σπάει τζάμια και κρύσταλλα με την τσιριχτή φωνή του). Πέρασε ο Όσκαρ τα χρόνια πριν, κατά και μετά τον πόλεμο στην Γερμανία σαν ένας που αρνείται να μετάσχει στον κόσμο των μεγάλων, αρνείται να αναλάβει ευθύνες ενηλίκων. Γρήγορα όμως διαπίστωσε ότι αυτή η άρνηση δεν τον απάλλασσε από τα βάρη διαρκών κινδύνων και για να επιβιώσει μετήλθε τους πιο απίθανους, ακόμη και εγκληματικούς, τρόπους. Στο τέλος, κατηγορούμενος για φόνο, καταλήγοντας σε ψυχιατρικό άσυλο, μας διηγείται την ζωή του. Οι συμβολισμοί του ρυθμικού ταμπούρλου, των σπασμένων κρυστάλλων, της ανηλικότητας, του ασύλου είναι προφανείς.

      Αν και ο Γκρας έγραψε ποίηση, παραβιάζοντας την αρχή του Αντόρνο, η ποίησή του δεν θα μπορούσε να είναι η ποίηση που ξέραμε:

Έμμετρο Βρεφοκομείο

Ποιος γελάει εδώ; Ποιος γέλασε;

Εδώ έχουμε πάψει να γελάμε.

Το να γελάσεις εδώ είναι προδοσία.

Όποιος  γελάει έχει ένα λόγο.

Ποιος κλαίει εδώ; Ποιος έκλαψε;

Εδώ το κλάμα είναι ανάρμοστο.

Το να κλαίς εδώ σημαίνει επίσης

ότι έχεις ένα λόγο.

Ποιος μιλάει εδώ; Ποιος δεν μιλάει;

Εδώ αποκηρύσσουμε τον άλαλο.

Το να μιλάς εδώ σημαίνει να κρύβεις

τους βαθύτερους λόγους μέσα σου.[1]

       Το 2006, σε μια συνέντευξη με αφορμή την έκδοση του αυτοβιογραφικού Ξεφλουδίζοντας το Κρεμμύδι, ο Γκράς εξομολογήθηκε ότι, λίγο πριν πέσει το καθεστώς των Ναζί, στα 18, στρατεύθηκε στα Waffen-SS. Σοκ! Πώς ο συγγραφέας που χαρακτηρίσθηκε ως η «ηθική συνείδηση» της μεταπολεμικής Γερμανίας, που επιτιμούσε όποιον επίσημο κατέθετε στεφάνι σε νεκροταφεία Ναζί στρατιωτών, κράτησε κρυμμένο ένα τέτοιο μυστικό για τόσα χρόνια; Το «κρεμμύδι» του τίτλου παραπέμπει σε δάκρυα, το δε «ξεφλούδισμα» στην βασανιστική αποκάλυψη της καρδιάς.

      Εμείς οι Έλληνες θα θυμόμαστε τον Γκύντερ Γκρας, πέραν του σπουδαίου του έργου, διότι υπήρξε ένας από τους ελάχιστους Ευρωπαίους διανοούμενους που, στην διάρκεια του πολέμου στην Γιουγκοσλαβία, κατήγγειλε δημόσια και εμφατικά (όπως έπραξε η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων) την Ευρωπαϊκή, και ιδιαιτέρως την Γερμανική, πολιτική διάλυσης της χώρας. Επίσης θα τον θυμόμαστε διότι υπήρξε ένας από τους ελάχιστους Ευρωπαίους διανοούμενους που, στην διάρκεια της τρέχουσας Ελληνικής κρίσης, κατήγγειλε δημόσια και εμφατικά (και ποιητικά!) την εκβιαστική Ευρωπαϊκή πολιτική και την υποταγή της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην κυριαρχία των αγορών.

Αυγή 15/4/2015

Ενημέρωση 15/4/2015

---

[1] Grass, G., 1999. Novemberland. Selected Poems 1956-1993. N.Y.: Harcourt Brace. (Οι τρεις πρώτες στροφές του ποιήματος του 1960, “Nursery Rhyme/ Kinderlied”, σε απόδοση του αρθογράφου.)