71. ΠΕΡΙΦ. ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΕΙΣ, 2004

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΕΙΣ: Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΙΣΧΥΟΣ

      Όταν ο Ρομάνο Πρόντι δήλωνε πρόσφατα ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση χρειάζεται ένα ισχυρό ιδρυτικό μύθο για να προχωρήσει πάρα πέρα, γνώριζε πολύ καλά ένα πράγμα: Οι περιφερειακές (ηπειρωτικών διαστάσεων) ολοκληρώσεις του 21^ου αιώνα είναι ένα φαινόμενο αντίστοιχο προς τις εθνικές ολοκληρώσεις του 19^ου αιώνα. Όπως τα έθνη-κράτη ήταν τότε, πάνω απ’ όλα, συνθέσεις στρατηγικών αντιλήψεων, έτσι και οι σύγχρονες περιφερειακές ολοκληρώσεις είναι, πάνω απ’ όλα, συνθέσεις στρατηγικών αντιλήψεων. Η θεμελιώδης διαφορά έγκειται στο ότι τα έθνη-κράτη συνοδεύτηκαν από εξαιρετικής αφηγηματικής δύναμης ρομαντικούς και ηρωικούς μύθους περί ιδρύσεως και παλιγγενεσίας, κρύβοντας εν πολλοίς την βασική στρατηγική ουσία των σχετικών εγχειρημάτων. Οι σύγχρονες περιφερειακές ολοκληρώσεις προβάλλουν ένα μίγμα επιχειρημάτων, τα οποία δεν είναι ούτε ρομαντικά ούτε ηρωικά – και είναι κατά τούτο εύθραυστα και ανατρέψιμα ανά πάσα στιγμή. (Και όταν κάποτε αναφέρονται στον Καρλομάγνο ή τον Μπολιβάρ, δυσκολεύονται να πείσουν.)  
      Στα έθνη-κράτη, η έννοια της κυριαρχίας (sovereignty) αναφερόταν τόσο στο συλλογικό υποκείμενο ενός λαού με μυθική καταγωγή όσο και στα ειδικά συμφέροντα των αδύνατων κοινωνικών τάξεων (εμβαθύνοντας ενίοτε την δημοκρατία). Στις περιφερειακές ολοκληρώσεις η διάκριση του συγκεκριμένου συλλογικού δρώντος υποκειμένου είναι εξαιρετικά δυσχερής λόγω, πρώτον, του περίπλοκου, μη συνταγματικά κατοχυρωμένου, τρόπου λήψης των αποφάσεων (=δημοκρατικό έλλειμμα) και, δεύτερον, λόγω της περιστασιακής έκτασης τής κάθε περιφερειακής συμφωνίας. Η κάθε μια από τις 146 (σύμφωνα με τον ΠΟΕ) περιφερειακές (και προτιμησιακές) συμφωνίες έχει ένα ξεχωριστό χαρακτήρα. Και το ενδιαφέρον είναι ότι ενώ είναι κοινή η πρόθεση απελευθέρωσης του εμπορίου, στις περισσότερες περιφέρειες παρατηρείται μια σημαντική αύξηση του ενδο-περιφερειακού εμπορίου εις βάρος του εξω-περιφερειακού εμπορίου ως εάν να επανέρχεται ένας προστατευτισμός περιφερειακού, αυτή την φορά, τύπου. Ως εάν δεν ανταγωνίζονται μεταξύ τους τα έθνη, αλλά οι ίδιες οι περιφέρειες, χωρίς όμως τώρα να διακρίνεται καθαρά το δρων υποκείμενο.    

      Υπάρχουν, βεβαίως, κράτη που έχουν υπογράψει περισσότερες της μιας περιφερειακές συμφωνίες, όπως π.χ. οι Ηνωμένες Πολιτείες ως ταυτοχρόνως χώρα της Αμερικής (NAFTA και FTAA) και του Ειρηνικού και της Ασίας (APEC). Υπάρχουν, επίσης, περιφέρειες που συμβολικά ομνύουν στο όνομα του Καρλομάγνου, 800 μ.Χ. (Ευρώπη της Ε.Ε.), του Μπολιβάρ, 1810 (Λατινική Αμερική της MERCOSUR) ή του προέδρου Μονρόε, 1823 (παν-Αμερική της FTAA). Υπάρχουν περιφέρειες που ομνύουν στο όνομα της ηπειρωτικής αναγέννησης και του γεννημένου στο Χάρλεμ, την δεκαετία του 1920, παναφρικανισμού (Αφρική της AU και των λοιπών μικρότερων αφρικανικών περιφερειακών ενώσεων). Υπάρχουν χαλαρές ή σφιχτές περιφερειακές ενώσεις και ολοκληρώσεις στον Ειρηνικό και την Ασία με ογκώδεις οικονομίες, με ή χωρίς την παρουσία των μεγάλων οικονομιών της Αμερικής, της Κίνας, της Ινδίας, της Ιαπωνίας, της Ρωσίας (APEC, ASEAN, SAPTA κλπ), που άλλοτε επιδιώκουν την εμβάθυνση άλλοτε την διεύρυνση, με εντελώς διαφορετική σε κάθε περίπτωση συμπεριφορά. Σήμερα, το 97% του παγκοσμίου εμπορίου διεξάγεται από χώρες που είναι μέλη μιας τουλάχιστον περιφερειακής (ή προτιμησιακής) συμφωνίας. Το 1990, το ποσοστό ήταν 72%.[1] Υπάρχει κάτι κοινό σε όλες αυτές τις περιφερειακές ολοκληρώσεις, όπως υπάρχει και κάτι υβριδικό σε κάθε μια από αυτές (έτσι, ώστε να μη μπορούμε να ορίσουμε τον ακριβή χαρακτήρα του περιφερειακού δρώντος υποκειμένου). 

      Ο καλύτερος τρόπος για να καταλάβει κανείς την έννοια της παγκοσμιοποίησης είναι να την αντιπαραθέσει στην εντελώς αντίθετή της έννοια, αυτή του έθνους-κράτους. Στην περίπτωση των περιφερειακών ολοκληρώσεων (ή περιφερειοποίησης /regionalism), όμως, τι συμβαίνει; Η περιφερειοποίηση είναι κάπου ενδιάμεσα; Είναι κατάφαση ή άρνηση του έθνους-κράτους και της παγκοσμιοποίησης; Και πόσο ‘έθνος-κράτος’ και πόση ‘παγκοσμιοποίηση’ περιέχει; Η περιφερειοποίηση είναι μια αυτόνομη διαδικασία που υπερβαίνει και το έθνος-κράτος και την παγκοσμιοποίηση;[2]

      Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι, προφανώς, η πιο βαθιά από θεσμικής πλευράς ολοκλήρωση (π.χ. ευρωεκλογές). Όμως, αυτό δεν σημαίνει και τα πάντα, ως προς τους πλανητικούς ανταγωνισμούς ισχύος. Το ‘Μεγάλο Παιγνίδι’ μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών, των ΗΠΑ και των μεγάλων οικονομιών της Ασίας (όπου τείνει να υπαχθεί και η Ρωσία) γίνεται σε όλες τις ηπείρους (της Αφρικής περιλαμβανομένης) και με όρους που εμπλέκουν κατά ένα πολύπλοκο τρόπο λαούς, κυβερνήσεις, εταιρείες-κολοσσούς και επιχειρηματικά λόμπι.

      Στην Λατινική Αμερική για πρώτη φορά αμφισβητείται η πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ. Ιδιαίτερα μετά την εκλογή Λούλα (Βραζιλία) και Κίρχνερ (Αργεντινή), η λατινοαμερικανική ολοκλήρωση (MERCOSUR) εμφανίζεται ως το ισχυρό ανταγωνιστικό σενάριο προς το σενάριο της παν-αμερικανικής ολοκλήρωσης (FTAA) που (παρά την μεγάλη κινηματική λαϊκή αντίδραση στην FTAA υπό το σύνθημα ‘Μια Άλλη Αμερική Είναι Δυνατή’!) υποστηρίζουν οι ΗΠΑ. ‘Μπολιβάρ Vs Μονρόε’ θα έλεγε κάποιος ιδεολογικά σκεπτόμενος, αν δεν έβλεπε και τα ευρωπαϊκά (γερμανικά και ισπανικά κυρίως) μεγαλοεπιχειρηματικά συμφέροντα που, υπό το πανίσχυρο επιχειρηματικό λατινοαμερικανικο-ευρωπαϊκό λόμπι MEBF, ήδη εκτοπίζουν σε μεγάλο βαθμό τα αμερικανικά συμφέροντα από την περιοχή και ως προς τις εξαγωγές και ως προς τις επενδύσεις και ως προς τις εξαγορές σε εξευτελιστικές τιμές επιχειρήσεων-κολοσσών (σε Βραζιλία και Αργεντινή), στους κλάδους επικοινωνιών και πετρελαίου. Η MEBF, ειρήσθω, για αντάλλαγμα, με την υποστήριξη της Ε.Ε., διαπραγματεύεται (εκτός ευρωκοινοβουλίου προφανώς) την μείωση του προστατευτικού ευρωπαϊκού αγροτικού δασμολογίου, γιατί αγροτικά θέλουν να εξαγάγουν Βραζιλία και Αργεντινή στην Ε.Ε.. Ακόμη δε πιο ισχυρή φαίνεται η περιφερειακή ολοκλήρωση και η αύξηση του ενδο-περιφερειακού εμπορίου στις χώρες της Συνθήκης των Άνδεων (και λόγω φαινομένου Τσάβες), εναντίον της απόλυτης ηγεμονίας των ΗΠΑ στην περιοχή.

      Στην Ασία, από την άλλη πλευρά, όπου είναι παραδοσιακές οι αδυναμίες συνεννόησης των χωρών (λόγω ιστορικού μίσους αλλά και των εντελώς διαφορετικών κοινωνιών, νοοτροπιών και επιπέδων ανάπτυξης) δεν υπάρχει ένα πανασιατικό ‘όραμα’. Οι δε ΗΠΑ μπορούν να εμφανίζονται ως χώρα του Ειρηνικού, άρα και της Ασίας, έναντι της απόμακρης Ευρώπης, αλλά και έναντι απειλητικών σεναρίων περί αποκλειστικά ασιατικής ολοκλήρωσης. Τέτοια αντι-αμερικανικά σενάρια υποστηρίζουν τόσο η Κίνα (ASEAN+3) όσο και η Ινδία (JACIK = Ιαπωνία, ASEAN, Κίνα, Ινδία και Κόρέα). Η αμερικανικής εμπνεύσεως APEC, στην οποία μετέχουν ασιατικές και αμερικανικές χώρες του Ειρηνικού, είναι ο στρατηγικός μέσος που, κατά τους Αμερικανούς, θα εμποδίσει τόσο την λατινοαμερικανική ολοκλήρωση (χρησιμοποιώντας την Χιλή) όσο και την ασιατική ολοκλήρωση. Είναι δε (η ΑPEC) η πιο μεγάλη (ως αθροισμα παραγωγής και εξωτερικού εμπορίου) αλλά και η πιο χαλαρή (η πιο κοντινή, δηλαδή, στις φιλελεύθερες επιταγές του Παγκοσμίου Οργανισμού Εμπορίου) περιφερειακή συμφωνία ανά τον κόσμο.

      Μετά το διακηρυγμένο, από τον O’ Brien, το 1992, ‘τέλος της γεωγραφίας’,[3] η γεωγραφία της διεθνούς ισχύος δεν είναι καθόλου πληκτική! Η πληθώρα των ψυχρών και κουραστικών αρκτικόλεξων[4] είναι η μόνη προσθήκη στην πολύ παλιά γεωγραφία της ισχύος.  

Αυγή 6/6/2004

 Ενημέρωση 6/6/2004

---

[1] Clarete, R., 2003. ‘Asian Regionalism and its Effects’. Journal of Asian Economics, N. 24/2003.

[2] Η μετανεωτερική συνθήκη, πάντως, ορίζεται από την (ανταγωνιστική ή συναινετική) συνύπαρξη όλων τον φορέων ισχύος, παλιών και νέων, ιδιωτικών και δημόσιων, χωρίς καμία προκαθορισμένη ιεραρχία μεταξύ τους. Αυτός είναι ο μετανεωτερικός όρος της ρευστότητας που προκαλείται από το τέλος των μεγάλων μεταφυσικών αφηγήσεων.

[3] Ο’ Brien, C. R., 1992. Global Financial Integration. The End of Geography. London: Pinter.

[4] ΑPEC: Οικονομική Συνεργασία Ασίας-Ειρηνικού. ASEAN: Ένωση Νοτιο-Ανατολικο-Ασιατικών Εθνών. AU: Αφρικανική Ένωση. FTAA: Περιοχή Ελευθέρου Εμπορίου της Αμερικανικής Ηπείρου. MEBF: Mercosur-Ευρωπαϊκό Επιχειρηματικό Φόρουμ. MERCOSUR: Νότια Κοινή Αγορά (της Λ. Αμερικής). NAFTA: Βορειο-Αμερικανική Συμφωνία Ελευθέρου Εμπορίου. SAPTA: Νοτιο-Ασιατική Προτιμησιακή Εμπορική Συμφωνία.