88. ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΝΕΥΜΑΤ. ΙΔΙΟΚΤ., 2007

Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ

      Η εμπορευματοποίηση της γνώσης δεν είναι φαινόμενο των ημερών μας. Ήδη, από τα τέλη του 19ου αιώνα, με την Σύμβαση των Παρισίων του 1883 για την Προστασία της Βιομηχανικής Ιδιοκτησίας, οργανώνεται διεθνώς το πατεντάρισμα της γνώσης. Η γνώση αυτή, συνοδευόμενη από το αντίστοιχο δίπλωμα ευρεσιτεχνίας (patent), καθίσταται επισήμως εμπορεύσιμο αγαθό, δηλαδή μη προσβάσιμη ελευθέρως. Αυτό, κατ’ αρχήν, κρίθηκε ως ένα αναγκαίο κίνητρο για την ασφαλή απόσβεση των μεγάλων επενδύσεων της βιομηχανίας στην έρευνα. Το 1886, με την Σύμβαση της Βέρνης για την Προστασία των Λογοτεχνικών και Καλλιτεχνικών Έργων, θεμελιώνεται και η διεθνής προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων (copyright), που επεκτείνεται με τον καιρό σε κάθε πνευματική δημιουργία. Οι δύο αυτές νομικές έννοιες, αυτή των πνευματικών δικαιωμάτων και αυτή του διπλώματος ευρεσιτεχνίας, η πρώτη αναφερόμενη στην εν γένει πνευματική δημιουργία, η δεύτερη αναφερόμενη στις βιομηχανικές και τεχνολογικές εφαρμογές, συνιστούν τους δύο πυλώνες της πνευματικής ιδιοκτησίας (intellectual property).

      Μπορεί κάποιος να μιλήσει για γεωπολιτική της πνευματικής ιδιοκτησίας για δύο λόγους: Πρώτον, η πνευματική ιδιοκτησία κατανέμεται άνισα γεωγραφικώς, αφήνοντας εντελώς έξω τις χώρες του Τρίτου Κόσμου και δίνοντας ένα κυριαρχικό παγκόσμιο προβάδισμα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Δεύτερον, τις τελευταίες δεκαετίες σφίγγει ασφυκτικά ο αυστηρός ιδιοκτησιακός κλοιός γύρω από την κρίσιμη για την έρευνα και την βιομηχανία γνώση με την έκδοση των σκληρότερων και ακριβότερων διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας (πατεντών) για πνευματικές δημιουργίες που άλλοτε καλύπτονταν μόνον από τα χαλαρότερα και φθηνότερα πνευματικά δικαιώματα (copyright).

      Χαρακτηριστικές είναι δύο περιπτώσεις που καταδεικνύουν τις σύγχρονες τάσεις αυστηρής εμπορευματοποίησης της επιστημονικής γνώσης: πρώτον, το πατεντάρισμα του λογισμικού και, δεύτερον, το πατεντάρισμα των γονιδίων – το πατεντάρισμα στις δύο κορυφαίες επιστήμες της εποχής μας, πληροφορική και βιολογία. Τρεις δεκαετίες πριν, θα ήταν αδιανόητο να πατενταρισθούν αλγόριθμοι ή κομμάτια της φύσης. Δεν εντάσσονταν ούτε η μαθηματική διάνοια ούτε η θεϊκή ή φυσική δημιουργία στην αρχική έννοια της βιομηχανικής ευρεσιτεχνίας και της πατέντας. Με ισχυρότατη, όμως, προπαγάνδα και νομική υποστήριξη επιτεύχθηκε αυτό που κάποτε φαινόταν αδιανόητο. Μια ξεχωριστή βιομηχανία πατεντών έχει στηθεί, εδώ και κάμποσα χρόνια, μαζί με ένα χορό δισεκατομμυρίων δολαρίων, για να πλουτίζουν, δίπλα στις μεγάλες βιομηχανίες, μεγάλα αμερικανικά και βρετανικά νομικά γραφεία που πείθουν τα δικαστήρια και τα νομοθετικά όργανα ότι όλα, ακόμη και η ζωή και η σκέψη, μπορούν να πατενταρισθούν. Μπορεί να φαίνεται αστείο, αλλά δεν είναι.

      Για το 25% των γονιδίων του ανθρώπινου γονιδιώματος έχουν ήδη εκδοθεί πατέντες και αναμένεται ανάλογη συνέχεια. Τα γονίδια, αποφάνθηκαν τα δικαστήρια, είναι επιδεκτικά πατέντας, επειδή, αν και είναι κομμάτια της φύσης και του Δημιουργού, μόνον τεχνητώς μπορούν να απομονωθούν! Χιλιάδες, επίσης, είναι οι πατέντες λογισμικού που εκδίδονται ετησίως σε Αμερική, Ευρώπη και Ιαπωνία, ώστε να μη μπορεί να ξέρει ένας ανεξάρτητος προγραμματιστής τι επιτρέπεται να χρησιμοποιήσει και τι όχι, χωρίς να καταφύγει στις χρονοβόρες και δολαριοβόρες διαδικασίες των σχετικών αδειών. 

      Μέχρι το 1975, το Γραφείο Πατεντών και Εμπορικών Σημάτων, στις ΗΠΑ, δεν παραχωρούσε πατέντες για εφευρέσεις που σχετίζονταν με το λογισμικό. Το σκεπτικό ήταν ότι οι πατέντες παραχωρούνται μόνον για διεργασίες, μηχανές, βιομηχανικά είδη και υλικά αντικείμενα και όχι για επιστημονικές ή μαθηματικές αλήθειες. Το Ανώτατο Δικαστήριο των Ηνωμένων Πολιτειών, από το 1975, άρχισε να εκδίδει αποφάσεις που δικαίωναν εταιρείες που ζητούσαν κατοχύρωση διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας λογισμικού. Από την περίοδο δε της προεδρίας του Μπιλ Κλίντον, η κατοχύρωση πατεντών λογισμικού γενικεύτηκε, παρά το γεγονός ότι το Κογκρέσο ποτέ δεν νομιμοποίησε με ρητό τρόπο τη χορήγησή τους. 

      Ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση της παράλληλης πορείας του Διεθνούς Προγράμματος για το Ανθρώπινο Γονιδίωμα (International Human Genome Project, IHGP) και της Celera Genomics, που είναι οι δύο κύριοι φορείς, ο πρώτος δημόσιος ο δεύτερος ιδιωτικός, που εργάζονται για την αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος. Η παράλληλη, όμως, αυτή πορεία παρουσιάζει την εξής ιδιότυπη μονομέρεια: Τα αποτελέσματα των ερευνών του IHGP προστίθενται σε καθημερινή βάση στο Genbank, μια διαδικτυακή βάση δεδομένων προσβάσιμη από κάθε επιστήμονα – προσβάσιμη βεβαίως και από την Celera Genomics. H Celera Genomics, όμως, την ίδια στιγμή, αρνείται να καταθέτει τα ευρήματά της στην Genbank, ώστε αυτά να είναι διαθέσιμα στους λοιπούς ερευνητές. Η εταιρεία έχει αιτηθεί 6.500 χιλιάδες πατέντες σε ολοκληρωμένα γονίδια ή τμήματα γονιδίων.

      Η Αμερικανική Εταιρεία για την Προαγωγή της Επιστήμης (AAAS) δημοσίευσε, το 2005, έρευνά της σε δείγμα 4.000 επιστημόνων-μελών της σχετικά με την στάση τους στο εν λόγω θέμα του πατενταρίσματος της επιστημονικής γνώσης.  Τα συμπεράσματα δείχνουν αντιφατικά: από την μια, ένα ενδιαφέρον των επιστημόνων να κατοχυρώνουν το έργο τους με πατέντες, αντί των απλούστερων πνευματικών δικαιωμάτων (copyright), και, από την άλλη, μια ανησυχία για την παρεμπόδιση της ελεύθερης και απρόσκοπτης έρευνας. Χαρακτηριστικές είναι οι απαντήσεις ορισμένων επιστημόνων ότι οι δύσκολες και ακριβές διαδικασίες λήψης αδειών, για την χρήση πατενταρισμένης γνώσης, τους οδήγησε είτε σε σταμάτημα της σχετικής έρευνας είτε σε αλλαγή της.

      Πρόβλεψη: Στο άμεσο μέλλον, θα ενταθούν τα νομικά προσκόμματα στην έρευνα, ώστε να υπάρξει συμφέρον αυτή να οργανωθεί μονοπωλιακά και συγκεντρωτικά γύρω από μία ή δύο εταιρείες. Θα ελεγχθεί η παραγόμενη γνώση κατά τα κριτήρια εξαιρετικά μεγάλων οικονομικών συμφερόντων. Οι ερευνητές θα αισθάνονται ασφαλείς μόνον εάν δουλεύουν για λογαριασμό των συμφερόντων αυτών. Άλλως, θα διατρέχουν κίνδυνο να διωχθούν ποινικώς. Μακροπρόθεσμα, θα υπάρξουν πιέσεις εμπάργκο ή και στρατιωτικές επεμβάσεις σε χώρες που δεν θα τηρούν τις ολοένα και αυστηρότερες ρυθμίσεις της πνευματικής ιδιοκτησίας. (Κανένα πανεπιστημιακό άσυλο ιδεών δεν θα μπορεί να στεγάσει, πλέον, ελεύθερη εταιρειών έρευνα.) 

Ενημέρωση 28/1/2007